Niet zo Middeleeuws ankerwerk

In mijn mini-serie over Middeleeuws ankerwerk, ditmaal een klein uitstapje naar niet zo heel Middeleeuws ankerwerk. En wel aan de kathedraal van Doornik. Al eerder schreef ik dit blog over deze fascinerende kathedraal met een enorme geschiedenis. Ditmaal zoom ik wat meer in op een droevig modern aspect ervan.

Korte geschiedenis.

De huidige kathedraal bestaat in hoofdzaak uit 2 delen: een Romaans schip en transept en een Gotisch koor. Het schip is gebouwd in de 11e / 12 eeuw.

Dat Gotische koor werd vanaf het midden van de 13e eeuw opgetrokken, nadat het oorspronkelijke Romaanse koor was afgebroken. Het nieuwe koor was klaarblijkelijk al in de recordtijd van 12 jaar af. Werkelijk een recordtijd voor die periode, want grote andere kathedralen vergden aanzienlijk langer om gebouwd te worden. Slechts Chartres en de Notre Dame in Parijs werden in vergelijkbaar tempo gebouwd.

Die snelle bouwtijd is een indicatie voor de rijkdom van de stad Doornik in die periode. Die rijkdom wordt nog extra ondersteund door de omvang van dit werk. Het is zeker vergelijkbaar met andere grote Gotsiche kathedralen. Opvallend is ook dat de bouw al in het midden van de 13e eeuw begon. Voor deze streek is dat in de gotische bouwstijl behoorlijk vroeg. Het toont ook dat er een sterke band was met Frankrijk en Picardië, waar b.v. aan de kathedraal van Amiens en die van Reims nog volop gebouwd werd. Doornik liep dus in deze contreien ver voor.

Ongetwijfeld moest ook het Romaanse schip nog vervangen worden door een Gotisch, in dezelfde stijl als het koor, maar daar is het nooit van gekomen. Jammer of niet? Feit is dat wat er aan Romaans staat wel zeer de moeite waard is.

Een moderne ramp?

De kathedraal heeft op die manier de eeuwen getrotseerd. Desondanks ging dat natuurlijk niet zonder slag of stoot. Zo is de beeldenstorm over deze kathedraal getrokken. Maar ook de Franse Revolutie heeft haar sporen nagelaten, net als verwaarlozing en verval van de 19 en 20e eeuw. Zag je de kathedraal 30 jaar geleden, dan was het een vervuild en lelijk gebouw. Op enkele plekken kun je dat nog goed zien…

Tot in augustus 1999 een zware tornado de omgeving teistert. Blijkbaar was de kracht van deze tornado zo groot dat de kathedraal, althans het gotische gedeelte ervan, zijn stabiliteit verloor. Sindsdien is er een enorm staketsel van stalen elementen rond en in de kathedraal geplaatst. Op die manier wordt deze met allerlei modern materiaal bij elkaar gehouden. Niet zo heel erg Middeleeuws ankerwerk.

Het niet zo heel Middeleeuws ankerwerk.

Een gotische kathedraal is een evenwichtsspel. Deze stijl kenmerkt zich door enerzijds een enorm vertikalisme, het kon niet hoog genoeg zijn. Anderzijds wordt een ingenieus spel van krachten gespeeld in een skeletbouw-systeem. Deze beide uitgangspunten leiden ertoe dat bij kathedralen vrijwel altijd de grenzen van het technisch mogelijke worden getart. Blijkbaar heeft de tornado ertoe geleid dat dit is versterkt, en dat de limieten zelfs zijn overschreden.

Sindsdien zijn alle steunberen met luchtbogen vanaf de ene zijde, dwars door de kerk opgespannen naar de andere zijde. Dat is minder eenvoudig dan het klinkt. Er zijn in de doorsnede van de kerk elementen aanwezig die je niet zomaar aan zo’n spanning kunt blootstellen. Dan trek je het gebouw als het ware juist weer in elkaar. Het oorspronkelijke krachtenspel moet dus goed in de gaten gehouden worden! Daarom zijn ook her en der druk-elementen in de kerk aanleg. Die zien we bijvoorbeeld in de gewelven van de zijbeuken. Juist om die trekspanning weer te neutraliseren, of beter gezegd, zodanig te geleiden dat deze terecht komt waar noodzakelijk. Kortom, een zeer ingewikkeld spel.

Normaliter zorgt het metselwerk zelf ervoor dat deze spanning in het gebouw aanwezig is. De siertorens (pinakels) op de steunberen zorgen met hun massa voor extra neerwaartse kracht, waardoor de krachten van het gewelf naar de grond en de fundering worden afgevoerd.

Waarom dit niet zo heel Middeleeuws ankerwerk?

Het verbaast mij eerlijk gezegd behoorlijk dat een kathedraal die al ruim 700 jaar stond, ineens door een betrekkelijk kort natuurverschijnsel zo verzwakt is geraakt. Hoe kan dat? Natuurlijk kan een tornado enorme krachten op een gebouw uitoefenen. Er zouden ook honderden huizen zijn verwoest in dit natuurgeweld. Maar toch, een gebouw dat al zo lang staat?

Ik kan er maar een enkele verklaring voor bedenken: achterstallig onderhoud, en verwaarlozing. Wat nu volgt is geheel mijn eigen gedachtegang, wie het niet met mij eens is, nodig ik van harte uit om erover te dicussiëren.

Doornik ligt in de streek waar in de 19e eeuw de Industriële Revolutie op het vasteland van Europa’s plaats vond. Er werden kolenmijnen en staalindustrie opgericht. In de 19 eeuw was er nog geen sprake van angst voor luchtverontreiniging. Kijk maar eens naar ansichtkaarten uit het eind van de 19e eeuw: daar staan veelvuldig ronkende schoorstenen op. Dit als teken van de welvaart van de betreffende stad of streek. 

Tegelijkertijd had men nauwelijks oog voor monumenten. Monumentenzorg stond nog in de kinderschoenen, en monumentale bouwwerken werden eerder verwaarloosd dan zorgvuldig onderhouden. Door de luchtvervuiling in combinatie met het onzorgvuldige onderhoud kan b.v. de kalkmortel waarmee het gebouw is opgetrokken aangetast zijn. Daardoor wordt de gehele constructie zwakker. Als er dan een zware tornado over de stad heen trekt, kan dat desastreuze gevolgen hebben. Hoewel die zich hier hebben “beperkt” tot het niet zo middeleeuwse ankerwerk.

De toekomst

Die is ongewis. Men is intussen al sinds dat bijna-rampzalige moment in augustus 1999 aan het nadenken hoe de kathedraal gerestaureerd moet worden. Zodanig dat deze ook de komende eeuwen weer kan doorstaan. Gaat dat inhouden dat er een permanent staketsel van trek- en drukstangen in de kerk komt? Dat zou ik persoonlijk erg jammer vinden.

Het zal sterk afhangen van de creativiteit van de constructeurs en architecten die zich over dit probleem buigen. Is men bijvoorbeeld bereid om van de tegenwoordig verplichte rekenmarges af te wijken? Een Middeleeuws kerkgebouw kan vrijwel nooit aan de huidige normen voldoen, moet je dat dan bij een renovatie ineens wel gaan nastreven?

Kortom, een ingewikkelde opgave, die er toe heeft geleid dat de kathedraal intussen al 25 jaar met dit ankerwerk staande wordt gehouden. Helaas is daarbij alle andere onderhoud ook verwaarloosd. Met b.v. enorme ophopingen van vogel-uitwerpselen achter de roosters voor de gebrandschilderde ramen.

Dat laatste kan ik dan weer niet begrijpen. Zo gaat de staat van het gebouw alleen maar verder achteruit…

Hoe het ook zij, het zal nog wel even duren voordat de kathedraal uit zijn 21e eeuwse korset breekt! Het niet zo heel erg Middeleeuwse ankerwerk!