De serres in Laken

De serres in Laken, 3 weken per jaar geopend, op last van destijds Koning Leopold II van Belgë. Hij was tevens de opdrachtgever van de serres. Het is mij de afgelopen periode gelukt om er binnen te komen. En wat een feest was het om deze ijzeren constructies te zien, en te beleven.

Hoewel dat beleven op de warmere dag af en toe best wat drukkend was. Het was van belang om te blijven drinken in die vochtige en warme ruimtes.

Complex van de serres in Laken

Het complex van de serres in Laken is heel uitgestrekt. Het is een tocht van zeker meerdere honderden meters die je aflegt, vanaf dat je binnenkomt, achter op het terrein. En eerlijk gezegd is niet alles even spectaculair van architectuur. Veel delen, vooral de tussengangen, zijn tamelijk recht toe, recht aan. De tussenliggende, wat grotere delen zijn daarentegen wel allemaal fraai van architectuur, met typische 19e eeuwse vormgeving. Deze zijn  ongetwijfeld geïnspireerd op eerdere voorbeelden zoals het Palm house in Kew Gardens, zie ook dit blog.

Pas wanneer je de laatste gang uitkomt, de Hersthoorngang, noem ik deze gemakshalve, kom je in het echte spektakel terecht. Te beginnen bij de Embarcadère, in het Nederlands wat eenvoudig Perronserre geheten. Naar verluidt werden hier de gasten ontvangen, die in hun koets de serre binnen reden, vandaar Perronserre. In het midden van de serre voert een trap omhoog, fraai omzoomt met tropische planten.

Bovenaan de trap stap je de Congo-serre in, een speelse serre met 4 hoektorentjes en een centrale stalen koepel. Ben je daar eenmaal door, dan kom ja na een korte halfronde doorgang in het absolute spektakelstuk van het complex terecht: de wintertuin.

Wintertuin

De wintertuin vormt het sluitstuk van het bezoek van de serres in Laken. En tevens het letterlijke maar niet minder het figuurlijke hoogtepunt ervan. Het is een gigantische koepel met een hoogte van 30 m, en een doorsnede van 60 m. Door die forse hoogte kunnen er gigantische palmen groeien. Prachtig om te zien. De koepel is vormgegeven middels 36 bogen, samengesteld uit verschillende staalprofielen met sierlijke elementen ertussen. In principe is er een bovenregel en een onderregel, gebogen in de lijn van het spant.

Tussen die beide regels is een dwarsstaaf aangebracht en voor de stabiliteit een extra schoor, een diagonaal. Daardoor zijn vakken als driehoeken ontstaan, die van zichzelf stijf zijn. Immers: probeer maar eens een driehoek te vervormen, dat kan niet. Het bovenste van de 3 vakken is telkens gevuld met een sierlijk cirkelmotief.

Omdat er als het ware meerdere verdiepingen zijn in de wintertuin, is er aan de binnenzijde van de grote spanten nog een extra spant geplaatst, minder hoog dan het hoofdspant. Hierop is het glas van de eerste koepel, de grote omgang geplaatst. Deze kleinere spanten zijn nog sierlijker dan de hoofdspanten.

Alphonse Balat, architect van de serres in Laken

De architect van de serres in Laken is Alphonse Balat. Niet de meest bekende architect van de 19e eeuw. Maar dankzij deze serres uiteindelijk wel een zeer invloedrijke. Immers, doordat de koning deze serres liet ontwerpen en bouwen, kon er uitgebreid geëxperimenteerd worden met de nieuwe bouwmaterialen ijzer en glas. Het vormde als zodanig een voor die tijd Avant-Gardistische symbiose van deze materialen met meer traditionele zoals baksteen en natuursteen. Dat laatste is b.v. toegepast voor de kolommen die de eerste omgang steunen en de basis vormen voor de 2e omgang.

Doordat deze samensmelting van nieuwe met traditionele materialen hier zo duidelijk werd gepresenteerd, en rechtstreeks in het zicht kwam werd als het ware de weg bereid voor vergelijkbare toepassingen in wat de Art Nouveau zou worden. Precies een vergelijkbare symbiose zien we bijvoorbeeld in huizen van Victor Horta, zoals het van Eetvelde huis, of zijn eigen woning. En laat Horta nu stage gelopen hebben bij Alphonse Balat!

Belang van de serres in de 19e eeuw.

Het belang van deze serres voor de bouwkunst van latere tijden kan nauwelijks overschat worden. Omdat het hier de Koning betrof, kregen de serres veel aandacht, en daardoor navolging. In de 2e helft van de 19e eeuw was België een van de rijkere landen van Europa, en het land waar de Industriële Revolutie voor het eerst goed van de grond kwam op het Europese vasteland. België produceerde zelf het benodigde staal en zal ook over glasproductie faciliteiten hebben beschikt.

Omdat het de koning zelf was geweest die de serres van Laken had laten bouwen, wilden al snel vele welgestelde burgers en adellijken vergelijkbare constructies in hun huizen hebben. Het moet een van de redenen geweest zijn, waarom Victor Horta uiteindelijk in vrijwel al zijn Art Nouveau-scheppingen grote centrale lichtkoepels, noem het gerust serres heeft gemaakt. Inclusief in zijn eigen huis.

Staat van de wintertuin

De wintertuin is op dit moment helaas niet in een goede staat. Het is natuurlijk een enorme opgave om dat complex te onderhouden. De combinatie van staal met hoge luchtvochtigheden is geen bevorderlijke voor  het onderhoud. Voeg daar de gigantische afmetingen aan toe, en je hebt een uitdaging. Op dit moment zien de prachtige spanten er eigenlijk niet best uit: flink aangetast door roest, en waar nog verf aanwezig is, is deze zwaar gebladderd.

Voor de komende jaren is er echter een grootschalige restauratie van de wintertuin op het programma gezet, waarbij alle ruiten worden vervangen, de spanten worden ontroest en opnieuw gelakt, de mozaïekvloeren in het midden worden gereinigd en ontbrekende delen ervan worden hersteld, et cetera. En ongetwijfeld zal de fraaie kroon op de top van de koepel, zichtbaar aan de buitenzijde weer worden verguld waar nodig. Het zal een fraai zicht zijn. We moeten nog even geduld hebben, de restauratie zou dit jaar van start gaan, in 2027 gereed zijn. Best een ambitieus programma eigenlijk.

Hoe mooi het kan worden is te zien in de Congo-serre, die recent is gerestaureerd: een plaatje!

Ik zal met plezier weer proberen om kaarten te bemachtigen voor de serres in 2027. Misschien ook wel voor jou? Enkele van mijn volgers heb ik dit jaar met heel veel plezier kunnen meenemen naar deze prachtige serres in Laken. Het leidde tot een bijzondere dag, als het ware op bezoek bij de koning! Helaas waren wij niet op staatsbezoek, dan hadden we koffie geserveerd gekregen in de wintertuin…