De Boerentoren

Soms doe je een ontdekking aan een object dat je al lang kent. Mij gebeurde dat onlangs aan de Boerentoren in Antwerpen. Als verjaardagscadeautje kreeg ik de aanbieding om de toren te bezoeken. Al jaren, tientallen jaren zelfs loop ik er voorbij. Vaak kijk ik omhoog, maar ik was er nog nooit in geweest, dus het leek me erg leuk om de toren nu eindelijk te bezoeken. Tegelijk had ik geen idee wat te verwachten. Terug buiten na een tour van ca 2 uur was ik totaal overdonderd… Heerlijk dat me dat nog steeds kan gebeuren!

Geschiedenis van de Boerentoren.

De Boerentoren is midden in het oude centrum van Antwerpen gebouwd aan de zuidkant van de Groenplaats. Bij het oprukken van de Duitse troepen in de eerste Wereldoorlog werd deze hoek van de stad in puin geschoten. Er bleef een kaal geslagen perceel over. Eind jaren ’20 heeft de Algemene Bankvereniging dat perceel gekocht, met als doel er haar hoofdkantoor te vestigen. In lijn met de wensen van die tijd moest het een wolkenkrabber worden. Midden in het historische centrum? Dat leverde uiteraard de nodige controverse op.

De burgemeester van Antwerpen, zelf voorstander van een dergelijk project wist dat hij dat niet zomaar kon doordrukken. Hij installeerde een advies-commissie van wijze mannen. Maar niet zomaar wijze mannen! Nee, de commissie bestond uit 3 Heren met een enorme staat van dienst in de toenmalige architectuur. Te weten Victor Horta, die met de Art Nouvau grote triomfen had gevierd en zeer gerespecteerd was in België. Daarnaast Henri van de Velde, eveneens een belangrijk architect binnen de Art Nouveau-periode. En tenslotte niemand minder dan Hendrik Petrus Berlage, de man die in Nederland de weg had bereid naar de moderne architectuur, met zijn vele imposante gebouwen.

Niet verrassend adviseerden de heren dat deze wolkenkrabber een aanwinst voor de stad zou zijn, en de bouw kon beginnen. Dat gebeurde in 1929 met het leggen / storten van een zware funderingsplaat van ca 2 m. dik beton. Blijkbaar was er geen andere fundering nodig. Doordat de hele toren in een staalskelet werd opgetrokken kon de montage razendsnel geschieden en in 1930 was de toren klaar.

En de naam dan? Wel, in die Algemene Bankvereniging had de Boerenbond een zeer groot aandeel. De Boerenbond, de organisatie van Vlaamse boeren.

Stijl van de Boerentoren

De toren werd ontworpen door de architecten Jos Smolderen, Jan van Hoenacker en Emiel van Averbeke. Tegenwoordig niet echt bekende architecten, destijds blijkbaar met voldoende aanzien om dit prestigieuze project te ontwerpen. De Boerentoren werd opgetrokken in voor die tijd kenmerkende Art Deco stijl, hoewel die stijl pas in de jaren ’60 als zodanig is gaan heten. Dat is vooral nog goed te zien aan de ingangspartij, waar abstracte kariatiden boven die deuren verrijzen.

Helaas is echter veel schitterende Art Deco aan het exterieur en interieur in de jaren ’70 in een “moderniseringscampagne” gesloopt. Het prachtige interieur, met glazen plafond met indirecte verlichting werd gesloopt en vervangen door een brutalistisch netplafond, met zware en onafgewerkte betonnen balken. Op zichzelf niet eens lelijk trouwens, als je het brutalisme wilt accepteren. Maar in vergelijking tot de fraaie Art Deco toch een aderlating.

Wat rest zijn een paar foto’s van de oude loketten-zaal onder een fraai getrapt plafond, met melkglazen platen. Het moet schitterend geweest zijn. In Brussel bestaat een villa (Empain) waar een vergelijkbaar plafond nog aanwezig is. Ooit bezocht ik hem, en ben dus bekend met het spectaculaire effect ervan. En dan heb ik het nog niet over de schitterende smeedijzeren deuren, met logo’s van de bank er prachtig in verwerkt.

Maar helaas: hetzelfde verhaal, verloren, weg gegooid, als schroot verhandeld. Nu ongelooflijk, toen volstrekt normaal. Tja, soms wordt de waarde van iets pas ingezien als het verloren is. Voorbeelden te over in de geschiedenis. Zie b.v. dit blog over verloren metro-ingangen in Parijs.

In die jaren ’70 modernisering werd er nog een extra brutalistische vleugel tegen het gebouw aangezet. De toren zelf bleef gelukkig ongemoeid.

Gebruik van de toren

Niet alleen was de toren in gebruik als hoofdkantoor voor de bank, maar er waren ook appartementen in aanwezig. Met name op de hogere verdiepingen. Op die manier werden er ook nog verdiensten uit de toren gegenereerd. Op de bredere etages waren 2 appartementen per laag, op de hogere 1. Maar met respectabele oppervlakken hoor: de hogere hadden destijds ca 140 m2 vloeroppervlak. Dat staat tegenwoordig gelijk aan een gemiddeld rijtjeshuis. Maar let wel, we praten over de jaren ’30!

En voor die tijd heel bijzonder: alle appartementen hadden een eigen badkamer, inclusief stromend water. Destijds gebeurde dat nog volgens het principe van de Wet van de communicerende vaten. Hier kon dat echter niet. Immers, er was geen watertoren hoger dan deze toen hoogste wolkenkrabber van Europa! Lees bijvoorbeeld ook dit blog over de watertoren in Bergen op Zoom

De oplossing in het geval van de Boerentoren? Er is een groot watervat bovenin de toren gebouwd..

Toekomst van de boerentoren.

Was dit verhaal al interessant om te horen en ervaren tijdens de tour, het werd pas echt spectaculair toen de toekomst onthuld werd. Want de toren gaat een museum worden. Een museum voor de kunstverzameling van de Phoebus stichting, opgezet door de rijke Antwerpse havenmagnaat, Fernand Huts. Om dat te realiseren is een indrukwekkend verbouwingsplan voorgesteld. Ontworpen door niemand minder dan Daniel Libeskind, een van de absolute toparchitecten mondiaal gezien. Hij is o.a. bekend van het Holocaustmonument in Berlijn, het namenmonument in Amsterdam, maar ook van het One World Trade Center in New York, de vervanger van de Twin Towers, op Ground Zero.

Daarmee gaat de Boerentoren een nieuw leven in, als een nog sterker architectuur-icoon, dan het al bijna 100 jaar is. Libeskind heeft bedacht in samenspraak met de kunststichting, dat de verdiepingen te laag zijn om kunst goed te kunnen exposeren. Dus om de andere verdieping is er een vloer gesloopt. Dat is intussen al gebeurd, ondanks dat feitelijk de vergunning nog niet verleend zou zijn. Het staalskelet is daardoor volledig zichtbaar geworden, wat een aparte ervaring is.

Bovenop de brede onderbouw komt een daktuin, met beelden en heel veel groen. Tegenwoordig volledig omarmd door de mainstream architecten, ooit als een dwaas idee gezien, toen Friendensreich Hundertwasser dat propageerde.

En als klap op de vuurpijl komt er een spectaculair glazen dak op een deel van de onderbouw, die in de brede ruimte daaronder een fraaie lichtval mogelijk moet maken. Een moderne referentie aan het Art Deco plafond van weleer?

En wanneer?

Tja, dat blijft nog even de vraag. Sowieso zou de vergunning formeel dus nog moeten worden verleend, maar dat schijnt een formaliteit te zijn. De plannen zijn nu om de toren in 2030 aan zijn 2e of toch 3e leven te laten beginnen. Niet toevallig precies 100 jaar na de ingebruikname ervan. En voor wie het zo wil zien, precies op het 200 jarig bestaan van België.

Het was voor mij een openbaring om de toren van binnen te zien. En vooral om de nieuwe plannen te lezen en zien, in een maquette en diverse Artist impressies. Ik ga dit project zeker op de voet volgen! Ik kwam in ieder geval overweldigd weer beneden, met dank aan tour-schenker Y!