Een fraai mozaïek

Tijdens onze enerverende reis naar Jordanië de afgelopen weken, was een van de reisdoelen een fraai mozaïek van Umm er Rasas. Deze wat vergeten plaats een kilometer of 60 ten zuiden van de hoofdstad Amman was ooit een Romeins fort. Dat fort groeide uit tot een bloeiende plaats, met zelfs een eigen bisschopszetel.

Korte geschiedenis

De plaats, oorspronkelijk Kastron Mefaa geheten, raakte in de 9e eeuw in verval. Dat is interessant genoeg later dan andere plaatsen in Jordanië die bij een zware aardbeving in 749 werden verwoest. In de 19e eeuw werd deze stad weer opnieuw bezocht door Europese reizigers. Een Duits onderzoeksteam bracht de plaats in 1897 voor het eerst in kaart. Daarbij werden diverse kerken waargenomen, al dan niet gegroepeerd. In zekere zin kun je grote delen van de stad nog steeds waarnemen zoals toen. Want als je over de opgravingssite wandelt zie je overal heuveltjes liggen. Deze heuveltjes wijken af van het verloop van het  landschap. Als je wat langer in Jordanië geweest bent, dan weet je dat elk heuveltje een gebouw, een monument herbergt. Het zou volstaan om met de schop aan de gang te gaan om het te ontdekken.

Met het kerkencomplex waar ik het over wil hebben gebeurde dat pas in 1948. Maar in die heuvel van toen werd wel een van de mooiste mozaïeken van Jordanië blootgelegd. Het wordt zelfs zo belangrijk geacht, dat er een grote beschermingsconstructie overheen is opgetrokken, om het tegen de weersinvloeden te beschermen. Tegenwoordig loop je over een grote loopbrug boven een fraai  mozaïek en kunt het uitstekend bewonderen. Beter dan menig ander in het land.

Een fraai mozaïek

Het kerkelijk complex omvat meerdere kerken, maar die van St Stefanus is daarvan de grootste. De volledige vloer van het middenschip van deze kerk is belegd met een prachtig mozaïektapijt. In totaal zijn de afmetingen daarvan ca 6 x 12 m. Of 7,5 m breed, als je de ruimtes tussen de kolommen mee rekent, wat men normaliter wel doet. Nu is dat voor een mozaïek zeer fors, maar voor een kerk natuurlijk eerder bescheiden. We moeten echter niet vergeten dat dit een tijd is, waarin het Christendom nog niet de reusachtige kathedralen voort brengt die wij in West-Europa kennen uit de 10e eeuw en later. Dit is een heel andere tijd.

Het middenvlak van het mozaïek bestaat uit 11 rijen van 4 medaillons die door een fraai rankenpatroon met elkaar verbonden zijn. Elk medaillon had een eigen afbeelding, vermoedelijk van een  dagelijkse werkzaamheid uit de toenmalige samenleving. Helaas zijn deze afbeeldingen later verwijderd, vermoedelijk tijdens de 2e periode van iconoclasme.

Rondom het centrale vlak loopt een decoratieve band waarin vissen, schelpen, bootjes en jagende en vissende jongens zijn afgebeeld. Althans, oorspronkelijk waren afgebeeld, want de figuren zijn grotendeels ontdaan van herkenbare menselijke karaktertrekken en vormen. Tussen de kolommen van de kerk waren tenslotte nog afbeeldingen aangebracht van destijds belangrijke steden. Aan de noordzijde steden ten westen van de Jordaan, aan de zuidzijde steden aan de oostzijde. Die laatste steden zijn dan ook steden die in het huidige Jordanië nog steeds bestaan of bekend zijn.

Iconoclasme

Dat verwijderen van menselijke trekken, maar ook van ledematen etc. is gebeurd in de vroege 9 eeuw, onder invloed van wat het Iconoclasme is gaan heten. In Byzantium, destijds het leidende centrum van de Oostelijke Christelijke wereld woedde een felle discussie tussen voor- en tegenstanders van het afbeelden van mensen en dieren. Dit zou in afwijking zijn van het 2e van de Tien Geboden dat beschrijft dat de mens geen afbeeldingen van God etc. moet maken om afgoderij te voorkomen. Gedurende 2 periodes voerden de iconoclasten de boventoon, en werden iconen, muurschilderingen, maar dus ook mozaïeken ontdaan van menselijke afbeeldingen.

Zo ook in het fraaie mozaïektapijt in Umm er Rasas. Maar ondanks dat de afbeeldingen ongewenst waren, bleken de mozaïeken als zodanig voldoende gewaardeerd te worden, want in plaats van het volledige mozaïek uit de kerk te verwijderen werd er alleen heel gericht actie ondernomen op de menselijke afbeeldingen. Daardoor zijn bijvoorbeeld alle ranken tussen de medaillons nog volledig intact, bepaalde niet-aanstootgevende afbeeldingen eveneens en vaak zijn nog mensen of dieren duidelijk herkenbaar. Dan steekt er bijvoorbeeld ineens een arm of een been, een muts of een schoen uit een verder onduidelijk vlak. In andere gevallen zijn werkzaamheden nog wel te herkennen, maar zijn de gezichten onherkenbaar gemaakt.

Het mozaïek had dus voor de toenmalige mensen wel degelijk een hoge waarde. Het is immers veel duurder om zorgvuldig alle steentjes uit te hakken en vervolgens de kale plek hier weer mee op te vullen, dan om het hele mozaïek te verwijderen. Een boeiende tegenstelling!

Kleuren in een fraai mozaïek

Ondanks dat het fraaie mozaïek tegenwoordig goed beschermd wordt, net als trouwens de andere die zijn aangetroffen in dit kerkencomplex, zijn de kleuren lastig waar te nemen. Door stof worden deze voortdurend doffer dan deze in werkelijkheid zijn. Dat konden we bijzonder fraai ervaren tijdens een rondleiding in de plaats Madaba, waar eveneens vele hele fraaie mozaïeken terug gevonden zijn. Onze gids had een flesje water bij, met een spons en maakte een klein mozaïek voor ons even nat en schoon. De kleuren die ja dan ineens ontdekt?

Ongelooflijk wat een felheid en wat een pracht! Een vaalbruine kleur blijkt een fel oranje. Een stoffig geel wordt plotseling knalgeel!

Het is helaas onmogelijk om het mozaïek in Umm Er Rasas in die authentieke kleurenpracht te zien. De overkapping is niet afgesloten aan de zijkanten en stof uit de woestijn kan dus voortdurend binnen dwarrelen. Toch loont het de moeite om je dat prachtige tapijt voor te stellen met overweldigende kleuren. Het maakt het tapijt des te bijzonder! En daarmee een bezoek meer dan waard. De beloning van de rit is niet alleen een schitterend mozaïek, wellicht een van de mooiste van het Midden Oosten, maar ook een mogelijkheid het te bewonderen in een vrijwel stille site. Dat maakt  het een extra bijzondere beleving.