Het Noord-theater in Umm Qais

Het Noord-theater in Umm Qais, de stad in Noord-Jordanië, waar ik met zoveel plezier heb gewerkt in een archeologisch project, is een opmerkelijk theater. Omdat het nauwelijks zichtbaar is, maar ook omdat het een vreemde geschiedenis lijkt te kennen.

Anders dan het West-theater, waaraan ik heb gemeten en onderzocht, samen met mijn zeer gewaardeerde collega N. Dat theater is uitstekend zichtbaar, zelfs van veraf vanaf de weg naar het Westen, de velden in. Het Noord-theater valt nauwelijks op en is vrijwel onzichtbaar. Als je het niet weet, zie je het niet.

Het Noord-theater: onzichtbaar theater

De eerste keer dat wij er waren, in 1992, kon je het Noord-theater in Umm Qais nauwelijks herkennen. Aan de andere kant van de heuvel dan het grote terras liep je er vrijwel ongemerkt aan voorbij. Wel zag je aan die kant van de heuvel een opvallende kom in het landschap. Bovendien een kom, waarin je stem behoorlijk versterkt werd. Dat is in een nog maar beperkt onderzochte stad een belangrijke indicatie. Je moet je dan eigenlijk meteen realiseren dat je langs een theater loopt.

Het gebouw was uiteraard onder archeologen wel bekend. Het was alleen nog nooit onderzocht. De vakliteratuur kende enkele stokoude schetsen uit het begin van de 20e eeuw. Gemaakt door wat toen nog romantisch ontdekkingsreizigers heetten. Als je dan zelf op die heuvel woont en werkt aan je eigen project, dan ga je ook eens wat verkennen.

Tijdens zo’n verkenningstocht ontdekten we allerlei fragmenten van het theater: hier een bijna volledig verscholen ingang tot de orchestra: de vloer van het theater. Daar een deel van de trappen die toegang tot de zitrijen gaven. Elders nog een rij identieke stenen, boven elkaar gestapeld: zitrijen van het theater. Begraven onder een dikke laag zand, maar aan de zijkant prachtig “en-profil” zichtbaar. Het jeukte enorm om daar meer van te weten.

Nooit onderzocht theater.

Omdat het theater nauwelijks zichtbaar was, en daardoor weinig aandacht trok, was het nooit onderzocht. Nu mag je niet zonder toestemming zo’n gebouw onderzoeken. Het is per slot van rekening archeologisch gebied, dat zorgvuldig en vooral professioneel onderzocht onderzocht moet worden. De grond in het theater bevat een schat aan informatie, waar een archeoloog de geschiedenis van het gebouw aan kan ontlenen.

Maar dat je niet mag onderzoeken betekende voor mij / voor ons niet dat wij die bijna verborgen ingangen niet in konden kruipen en daar eens wat rondkeken. Wij vonden het zelfs professioneel verantwoord, want moesten wij niet vergelijkend onderzoek doen aan andere theaters, om de bouwgeschiedenis van het West-theater beter te begrijpen? Nou dan… Dus wij zijn in onze vrije tijd maar eens de nodige ingangen ingekropen en hebben daar wat onderzoek gedaan. Uiteraard zonder te graven, wij wilden niks verstoren.

Wij bleken overigens niet de eersten die naar binnen kropen. We troffen een onaangenaam spoor van 20e eeuws bezoek aan: veel toiletpapier, met bijbehorende resten. Tja, daar moesten we dan wel even langs zien te kruipen.

Het Noord-theater in Umm Qais: een nooit afgebouwd theater?

Toen wij de gangen dan verder in gingen, viel ons een aantal zaken op. Bijvoorbeeld dat het muurwerk in basalt was opgetrokken, maar veel gewelven in het veel zachtere en poreuzere kalksteen. Terwijl wij in de theaters die wij eerder hadden bezocht eigenlijk nooit zo’n mix van bouwmateriaal hadden gezien. Ook niet in “ons” West-theater. Dat was volledig in basalt opgetrokken, inclusief alle gewelven. Dit was een vreemde ontdekking in het Noord-theater.

Nog veel vreemder was dat gangen die wij vanuit de orchestra in kropen dood liepen op de rots. Letterlijk! Terwijl deze gangen normaal gesproken essentieel zijn om de mensenstroom naar buiten te begeleiden. Romeinse theaters zijn beroemd om hun ingenieuze systeem om bezoekers naar buiten te leiden. Zie b.v. ook dit eerdere blog.

Andere theaters die we bezocht hadden zitten op dat gebied geniaal in elkaar, behalve misschien dat van Petra. Maar dat was uit massieve zandsteen rots gehouwen. Wat was er in dat Noord-theater van Umm Qais aan de hand? Hoe konden die bezoekers het theater verlaten?

Bouwgeschiedenis

Door ons vergelijkende onderzoek elders, ook en vooral in Syrië hadden we geleerd om bepaalde vormen te herkennen. Het leek er sterk op dat het Noord-theater een andere datering had, dan de theaters die wij al hadden bezocht. Dat dachten we te kunnen afleiden uit diverse details, zoals bijvoorbeeld afwijkende bogen van de entrees. Dat zijn geen zuivere rondbogen, maar segmentbogen. Het idee ontstond, dat dit theater niet in de grote bloeitijd van theaterbouw en het Romeinse Rijk was ontstaan, maar pas zo’n 2 eeuwen later. Ergens in de 3e eeuw na Christus?

Dat was een periode van veel onrust in het Romeinse Rijk. Bouwactiviteiten waren niet even eenvoudig meer. Is men voortvarend met de bouw van dit nieuwe theater begonnen, maar kon het simpelweg niet meer voltooid worden? Daar lijken de doodlopende gangen toch op te duiden. Die bovendien een on-Romeinse hoogte hebben!

Zijn dan de zitrijen, orchestra en scenae frons (het podium en de achterwand) wel gerealiseerd, maar het ontsluitingssysteem niet meer?

Het werk is er serieus aan begonnen, maar is letterlijk doodgelopen op de rots. Er zijn prachtige basalten stenen voor zitrijen. De entrees aan de orchestra-zijde steken strak gehouwen in hetzelfde materiaal uit het zand omhoog (en nog meters diep erin). Een deels vrijgelegde achtermuur toont dezelfde strakheid. Aan die zijde is echt wel het nodige gereed gekomen. Het lijkt erop dat het theater wel degelijk heeft gefunctioneerd.

Fascinerende vragen

Bij ons ontstond een beeld van een laat gebouwd theater in de Romeinse periode. Misschien zelfs een van de laatste uit de geschiedenis van de Romeinse bouwkunst?! En bovendien een dat nooit is afgebouwd. Mits zorgvuldig onderzocht zou dat nog wel eens een van de meest interessante ontdekkingen kunnen opleveren uit de Romeinse periode van de stad Umm Qais.

Natuurlijk blijft “mijn/ons” West-theater het mooiste, maar dit Noordtheater in Umm Qais is wellicht een van de meest fascinerende. Juist vanwege al die vreemde ontdekkingen! Hopelijk kan ik er later dit jaar, als we er naar toe reizen nog veel meer over vertellen.